НЕМУШТИ ЈЕЗИК
НЕМУШТИ ЈЕЗИК, језик којим се у српском и уопште словенском народном предању споразумијевају животиње и биљке, људима је неразумљив и доступан само у изузетним околностима.
Вјеровање о н.ј. происходи из анимистичког погледа на свијет по коме осим људи душу имају и друга жива бића, те комуницирају својим језиком. Забиљежене су и варијанте немучки језик (Подриње), немучни језик (Хомоље, зап. Херцеговина), безмитни језик (Херцеговина), њемушки језик (Кучи), нијеми језик (Карловац, Малешево).
У првом реду способност специфичног говора имају животиње (во, вук, јелен, коњ, ован или овца и јагње), птице које су типично гласоноше (гавран, кукавица, ласта, славуј, соко), а посебно мјесто заузима змија. Биљке могу разговарати између себе, ливада са стадом. Вуков Рјечник овај феномен везује за приповијетке и објашњава га као језик свих животиња: die Sprache aller Thiere, sermo omnium animalium. У народној прози разговарају коњ и кобила о људима који их јашу, птица доноси предсказање бегу о смрти његовога коња, риба учи цара да је поједе и стекне знање н.ј. Упоредо са мотивом животињског говора на овим мјестима се налази мотив познавања будућности: домаће животиње немушто разговарају о својим домаћинима уочи Божића (у Славонији и Срему) или уочи Ивањдана (у околини Карловца).
Основан је став по коме треба правити разлику између н.ј. и „споразумијевања“ јунака са животињама, биљкама, предметима и митолошким бићима у приповијеткама, епским пјесмама и другим фолклорним жанровима. У овој другој категорији, гора може жалити или одговарати јунаку, говорити могу Сунце, Мјесец и звијезде, земља, вода, облак и вјетар, па и књига, гусле, црква, крст, камен, топ, сабља или благо. По истом ставу, од н.ј. се разликују гласови животиња (нпр. вијести о смрти јунака које доносе „два врана гаврана“), када није јасно да ли животиње проговарају људским језиком, или народни пјесник за нас „преводи“ животињски језик.
Вјеровања, приповијетке и народна поезија о томе како човјек стиче способност разумијевања н.ј. срећу се код свих Словена. Могу је стећи само ријетки људи необичних способности и племените душе. Они дар добијају од виших бића и могу га изгубити, те морају чувати тајну. Недозвољено преношење изузетне способности превенирано је строгом забраном – пријетњом смрћу. Дар познавања н.ј. у приповијеткама подразумјева и сасвим практичну добит: животиње ће човјека научити како да нађе скривено благо, од немани спаси цареву кћер, исцијели болесне (сама травка ће му рећи од чега је лијек), птице ће му открити будућност.
Посебно је важна змија („бела змица“), као најпромућурнија међу животињама. Због свог јасног хтонског карактера она је у тијесној вези са знањем – најпознатији је случај змије из библијске приче у Књизи постања.
Постоје два начина да се до овог преимућства дође преко змије. Први начин је да се змија скува и да се поједе комадић меса / попије одвар, како би се по законима магије преузела њена вјештина. Ово вјеровање постоји код свих словенских и других европских народа. Јунак приче је типично нижег друштвеног статуса (слуга, заробљеник, путник, дјечак). Други начин стицања н.ј. је савез са змијом: уз сагласност змије, вјештина ће се присвојити као награда за учињено добро дјело. Тихомир Ђорђевић биљежи да је вјеровање да моћ знања н.ј. даје митолошка бијела змија широко распрострањено у Европи. Ради се о познатом приповједном сижеу у ком човјек спашава змију из пожара и као награду добија дар или од ње саме или од њеног оца, змијског цара. Ову приповјетку у српском предању забиљежио је Вук Стефановић Караџић под именом „Немушти језик“.
У истој причи налазимо и мотив пљувања у уста који је древна магијска радња у другим традицијама везана за стицање пророчке моћи. Чобанин спасава змију из ватре и као накнаду тражи познавање н.ј. од оца спасене змије. Након трогубе размјене пљувачке између змијског цара и човјека, он разумије сва жива бића. Упућујући на тезу да је мијешање пљувачке попут мијешања крви и да се овим чином потврђивао савез или успостављало сродство, Веселин Чајкановић закључује да је мијешањем пљувачке чобанин уведен у змијско братство добивши права и привилегије змија.
Мотив н.ј. се може истраживати и тумачити у различитим правцима: кроскултурално; у оквиру изучавања словенског анимизма; са фокусом на амбивалентности вјештине, на забрани дијељења тајне и хтонски аспект; у прилог антрополошком изучавању људско-животињских односа, у прилог изучавању народне медицине; у контексту проблематике антропоцена итд.
Литература: Čajkanović, Veselin. 1994 [1924]. „Kako se poklanja, a kako oduzima sposobnost razumevanja životinjskog govora“, Sabrana dela iz srpske religije i mitologije, knj. II: Studije iz srpske religija i folklora (1925–1942), Beograd: SKZ, BIGZ, Prosveta, Partenon, str. 436–443; Čajkanović, Veselin. 1927. Srpske narodne pripovetke, Srpski etnografski zbornik, knj. 41; Krstić, Branislav. 1984. Indeks motiva narodnih pesama balkanskih Slovena, Beograd: SANU; Dučić, Stevan. 1931. Život i običaji plemena Kuča. Srpski etnografski zbornik, knj. 48; Đorđević, Tihomir. 1958. Priroda u verovanju i predanju našega naroda, II knjiga, Beograd: Naučno delo / Srpski etnografski zbornik, knj. 72; Kulišić, Špiro, Petar Ž. Petrović & Nikola Pantelić. 1970. Srpski mitološki rečnik, Beograd: Nolit; Radenković, Ljubinko. 2001. „nemušti jezik“, Slovenska mitologija. Enciklopedijski rečnik, redaktori Svetlana M. Tolstoj, Ljubinko Radenković. Beograd: Zepter Book World, str. 380–2; Stefanović Karadžić, Vuk. 1935. Srpski rječnik, Beograd; Stefanović Karadžić, Vuk. 1988 [1853]. Sabrana dela Vuka Karadžića, knj. III: Srpske narodne pripovijetke, prir. Miroslav Pantić. Beograd: Prosveta.
Ђурђина Шијаковић Маиданик